ZYTA ZARZYCKA

PIASTOWSCY KSIĄŻĘTA KOŹLA

“Koźle, zamek leżący blisko granicy morawskiej, położeniem swoim więcej niżeli sztuką umocniony, Odra bowiem rzeka i przyległe bagna czynią go niedostępnymi, tymi czasy zgorzał przypadkiem. Gdy się o tym Bolesław Książę Polski dowiedział powziął podejrzenie, że go Czesi umyślnie podpalili, aby go łatwiej opanować mogli: natychmiast więc w to miejsce pospieszył z garstką rycerstwa i zamek

z gruntu nowy budować począł [...]" ¹.

Powyższy zapis Jana Długosza zamieszczony w jego Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego znany jest na ogół tym, którzy interesują się historią Koźla, miasta należącego do najstarszych miejscowości na Śląsku. Notatka ta mówi bardzo wiele. Skoro zamek “Koszle" został odbudowany, to znaczy, że istniał już wcześniej i należał do państwa polskiego. Castrum “Koszle" leżące na rubieżach państwa pierwszych Piastów strzegło szlaków handlowych prowa- dzących z Węgier przez Morawy na północ oraz z zachodu do Krakowa i dalej na wschód. Broniło granic i przygranicznych włości przed wrogimi najazdami. Słusznie “powziął podejrzenie" książę Bolesław Krzywoustym zwany, że Czesi zamek ,,Koszle" podpalili. Już bowiem w 1104 r. książę ołomuniecki Swiętopełk przedsięwziął wyprawę przeciw Polakom. Morawianie znienacka napadli na Koźle i je zniszczyli. Bolesław pospieszył na Śląsk nie tylko po to, aby Koźle odbudować, ale także po to, by bronić je przed zakusami Morawian. Był rok 1108. W 1115 r. doszło do pojednania książąt czeskich Władysława i Sobiesława z Bolesławem Krzywoustym w Nysie. Nie na długo jednak, bo

w 1132 r. wojna rozpoczęła się na nowo. W następnym roku Morawianie zniszczyli Koźle i wzięli jeńców².

W 1138 r. zmarł Bolesław Krzywousty. Śląsk zgodnie z testamentem ojca odziedziczył książę Władysław, który jako najstarszy z braci objął również dzielnicę senioralną z Krakowem. Wkrótce jednak na skutek konfliktu z młodszymi braćmi musiał uchodzić z kraju. Historia obdarzyła go przydomkiem Wygnaniec. W 1163 r. po układach w Norymberdze, powrócili do Polski synowie Wygnańca, aby objąć wyznaczoną ich ojcu dzielnicę śląską. Pierwotnie rządził nią najstarszy z braci Bolesław Przystojny, ale wkrótce pretensje o swój dział zgłosili młodsi: Mieszko Plątonogi

i Konrad ³. Skończyło się to braterską wojną, w wyniku której Bolesław Przystojny otrzymał Wrocław i Legnicę, Konradowi przypadł Głogów, zaś Mieszko Plątonogi wziął Cieszyn, Racibórz

i Koźle.

Mieszko Plątonogi (1163—1211)

Otwiera poczet książąt kozielskich. Niewiele o nim wiadomo. Wojował z bratem, bił własną monetę, zmarł w Krakowie w 1211 r., bo przez ostatni rok życia posiadał dzielnicę senioralną. Żonaty był

z księżniczką Ludmiłą, która ufundowała klasztor w Rybniku. Osiadła w nim po śmierci męża. Jedynym synem książęcej pary był Kazimierz ⁴.

Kazimierz l Opolski (1211—1229)

Terytorium księstwa, którym władał, lesiste i słabo zaludnione, nie mogło się równać z posia- dłościami Piastów wrocławskich czy wielkopolskich. Dlatego tez książę Kazimierz już w pierwszym roku swoich rządów zawarł sojusze: z księciem seniorem Leszkiem Białym, Konradem Mazowieckim i Władysławem z Kalisza. Pozostawał w przyjaznych stosunkach z biskupem krakowskim Prandotą, któremu “w dowód uwielbienia i szacunku" ofiarował podczas pobytu w Koźlu w 1222 r. miej- scowość Ujazd. W roku następnym biskup Prandota nadał Ujazdowi lokację na prawie magdeburskim i na prośbę księcia ustanowił dziesięcinę dla kościoła św. Mikołaja w Cieszynie, zamiast nałożonej na Koźle daniny w postaci 40 garnców miodu rocznie. Książę Kazimierz rezydował w Opolu. Zmarł w 1229 lub 1230 r. osierocając dwóch małoletnich synów: Mieszka i Władysława, których opiekunem został Henryk Brodaty. Rządy w księstwie objęła ich matka, księżna Viola. Świadczą o tym dokumenty z tamtych czasów, sygnowane pieczęcią z wizerunkiem księżnej i jej dwóch synów ⁵ .

Mieszko II Otyły (1239—1303)

Prawdopodobnie władzę w Księstwie Opolsko-Raciborskim przejął w 1239 r., bo w tym to roku poświadczył dokumentalnie w Koźlu darowiznę kawałka ziemi, którą uczynił joannitom z Grobnik

i Makowa Gosław z Jedłownika ⁶. W 1241 r. w dokumencie dla biskupa Wawrzyńca zaświadczył książę, iż nie będzie brał z biskupich włości ludzi na potrzeby wojenne. Chodziło tu o Ujazd

i Gościęcin. Pośród świadków wymieniony jest Mikołaj, kasztelan z Koźla.

Tymczasem od wschodu zbliżała się nawała tatarska. Po spustoszeniu Małopolski i spaleniu Krakowa Batu-chan ruszył na Wrocław. Tatarzy przeprawili się przez Odrę w pobliżu Raciborza. Czekało tutaj na nich rycerstwo śląskie z księciem Mieszkiem na czele. Książęce wojsko rozgromiło pierwszy zagon Balu-chana, lecz wkrótce potem połączone siły Mieszka II i Bolesława Sandomierskiego poniosły klęskę pod Opolem. Książę Mieszko ruszył ze swoimi Ślązakami pod Legnicę. 9 kwietnia 1241 r. doszło do walnej bitwy. Książę raciborsko-opolski prowadził trzeci zastęp złożony ze swoich rycerzy. Do boju ruszyli w drugim rzucie, aby wesprzeć łamiące się szeregi. Początkowo spisywali się dzielnie, ale kiedy Tatarzy zastosowali podstęp, książę nie wytrzymał nerwowo i z garstką rycerzy opuścił pole bitwy. Schronili się w legnickim zamku ⁷. Do Opola powrócił w miesiąc po bitwie. W dzień Zwiastowania NMP, czyli 25 marca 1243 r. w Mechnicy odbyło się niecodzienne spotkanie. Przybyła nań księżna Viola z synami: Mieszkiem II Opolskim i Władysławem Kaliskim, biskup wrocławski — Tomasz, Mikołaj — kasztelan z Koźla, Wawrzyniec — kasztelan z Siewierza oraz wielu innych wielmożów. Mechnica ofiarowana została przez księcia Mieszka bożogrobcom z Miechowa, którzy założyli w Nysie swój klasztor. Przy okazji nadano szereg przywilejów różnym wsiom ⁸ .

Mieszko II Otyły żonaty był z Judytą, córką Konrada Mazowieckiego. Kiedy doszło do wojny pomiędzy Konradem a Bolesławem Wstydliwym o dzielnicę krakowską, Mieszko stanął po stronie teścia. W bitwie pod Suchodołem 25 maja 1243 r. został poważnie ranny. W październiku 1245 r. książę sporządził w Koźlu testament. Pośród świadków ostatniej woli księcia na pierwszym miejscu wymieniony został Mikołaj, kasztelan kozielski. W testamencie książę wyraził życzenie, aby przy śmierci asystowało mu dwóch dominikanów: Czesław i Jacek, z którymi byt zaprzyjaźniony. Mieszko II Otyły życzył sobie być pochowanym u dominikanów w Raciborzu, którym przeznaczył na budowę klasztoru 200 grzywien srebra. Krzyżakom ofiarował książę 100 grzywien z zamianą na inny ekwiwalent.

Po śmierci Mieszka Krzyżacy długo domagali się owej sumy od Raciborza, Koźla i Cieszyna. Dotarli nawet do papieża. Nie wiadomo jednak czy mieszczanie zapłacili. Dochody ze swoich włości, tj.

z Zalesia i ze Sławięcic przekazał książę w testamencie Kapitule Wrocławskiej, pod warunkiem, że

w każdą rocznicę jego śmierci ubodzy otrzymają jeden bezpłatny posiłek ⁹.

W chwili spisywania testamentu Mieszko II nie miał syna, przeto swoje księstwo przekazał bratu.

W roku następnym zmarł.

Władysław (1246—1282)

Pierwotnie władał ziemią kaliską. Był typowym dzieckiem swojej epoki: pobożny i awanturniczy. Fundował klasztory i prowadził wojny, zmieniał alianse i sojusze. W 1252 r. zorganizował wyprawę na Morawy przeciwko margrabiemu Ottokarowi. W 1260 r. walczył po stronie Ottokara II czeskiego przeciwko Węgrom. Uczestniczył w waśniach i walkach Piastowiczów o krakowską dzielnicę senioralną. Kiedy w 1273 r. Bolesław Wstydliwy wyznaczył swoim następcą w Krakowie Leszka Czarnego część rycerstwa wpadła na pomysł, aby dzielnicę senioralną oddać Władysławowi. Wstydliwy zareagował natychmiast. Wierne mu rycerstwo dogoniło podążających do Opola stronników Władysława. Do potyczki zbrojnej doszło pod Boguczynem: zwolennicy Władysława zostali rozgromieni a Bolesławowe rycerstwo ogniem i mieczem spustoszyło Księstwo Opolsko-Raciborskie. Sprytu nie brakło Władysławowi nie tylko w działaniach politycznych. Zgodnie z testamentem brata Mieszka II, miał wypłacić wdowie po nim — Judycie 500 grzywien srebra. Zamiast oddać bratowej pieniądze, oddał w zastaw jej bratu, księciu Kazimierzowi Kujawskiemu, ziemię wieluńską i kaliską. Kiedy z kolei upomniał się o te ziemie Przemysław Odonic Wielkopolski, poślubił jego siostrę Eufemię, zaś bratową spłacił z sum posagowych żony.

Nie wiadomo, ile zrobił dla Koźla, bo dokumenty milczą na ten temat. Wiadomo na pewno, że

w 1260 r. nadał miejskie prawa Sławięcicom ¹⁰. Zmarł w listopadzie 1282 r., pozostawiając czterech synów: Mieszka, Kazimierza, Bolesława i Przemysława.

Kazimierz II (1281—1303)

Jest pierwszym, który władał Księstwem Kozielsko-Bytomskim powstałym po podziale Księstwa Opolsko-Raciborskiego na cztery części. W 1283 r. sołtys z Jemielnicy, niejaki Piotr, wraz ze swoim wujem Jakubem, sprzedali trzy części swojej posiadłości w Kędzierzynie, tudzież młyn w Kłodnicy książęcemu kapelanowi Bogusławowi i jego bratu Więckowi. Wówczas książę Kazimierz dał nabywcom dziesięć lat wolnizny od płacenia daniny i podatków ¹¹. Nie wiadomo, czy był to pierwszy dokument wydany przez księcia jako udzielnego władcę. W cztery lata później, 29 marca 1287 r., książę ofiarował magistrowi Janowi, proboszczowi kościoła w Sławięcicach, dobra ziemskie Pyskowice z dochodami i daninami, ogród i kram z butami, tudzież innymi towarami. Musiał książę dbać o rozwój Sławięcic, miasta założonego przez swojego ojca i często tam przebywał, bo większość książęcych dokumentów z lat 1294—1295 wydanych zostało w Sławięcicach. Dokumentem z dnia 23 grudnia 1295 r. książę Kazimierz przekazał Frankowi i jego następcom młyn w Jaborowicach, pod warunkiem otrzymania odeń rocznie 5 grzywien i l świni. Świadkiem owej umowy był m.in. Andrzej, proboszcz z Koźla.

Książę Kazimierz wsławił się w historii nie tyle szeregiem różnych dokumentów, ile taktem, iż był pierwszym Piastem śląskim, który złożył hołd lenny władcy Czech — Wacławowi. W wydanym

w Pradze 10 stycznia 1289 r. dokumencie książę Kazimierz II, pan “na Bytomiu i Koźlu" w imieniu własnym, swoich synów i wszystkich rycerzy księstwa uznał zwierzchnią władzę króla Czech zostając jego wasalem. Dotąd Piastowicze śląscy uważali się za wasali księcia seniora Polski.

Rozważania na temat, co skłoniło księcia Kazimierza II do tego kroku, nie mieszczą się w ramach niniejszego artykułu.

Z małżeństwa z księżną Heleną miał Kazimierz sześcioro dzieci, w tym pięciu synów. Jeszcze za życia przekazał najstarszemu władzę w Koźlu, pozostawiając sobie Bytom i Gliwice. Zmarł w marcu 1312 r.

 

Władysław (1303—1334)

Już od 1303 r. pojawiła się w dokumentach pieczęć nowego władcy. Na awersie pieczęci widnieje stojąca ukośnie tarcza z orłem i hełm, pod nim łaciński napis: “Najdostojniejszy Władysław z Bożej Łaski książę kozielski i bytomski". Rewers ukazuje hełm z rogiem bawołu i taki sam napis ¹².

Dnia 18 lutego 1327 r. książę Władysław złożył w Opawie hołd królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu, w imieniu księstwa i swoich miast: Koźla, Bytomia, Pyskowic, Toszka i Sławięcic.

Podobnie jak inni Piastowicze śląscy, musiał Władysław cierpieć na chroniczny brak brzęczącego kruszcu, bo zastawił dobra kozielskie na 4 tyś. grzywien swojemu stryjecznemu bratu, księciu raciborskiemu Leszkowi. Umowa notarialna sporządzona została w Koźlu 21 lutego 1334 r. Książę Leszek przejął miasto i ziemię kozielską za przysłowiowy szyling zastawny na okres lat piętnastu. Zobowiązał się przestrzegać praw obowiązujących w mieście i w księstwie, tudzież nie uszczuplać jego terytorium. W wypadku przedwczesnej śmierci Leszka miał Władysław w ciągu roku oddać dług siostrze zmarłego, księżniczce Ofce. przeoryszy dominikanek w Raciborzu ¹³.

Władysław nie zamierzał wszakże przestrzegać warunków umowy. Jeszcze przez rok rządził Koźlem, aż sprawa trafiła do sądu biskupa Nankera we Wrocławiu.

W 1336 r. zmarł książę Leszek Raciborski jako ostatni z tej linii Piastów. Księstwo przejść miało

w ręce Mikołaja Opawskiego, ożenionego z Anną, siostrą zmarłego, ale nie chcieli się na to zgodzić Piastowicze śląscy. Zebrali się przeto w zgodzie i harmonii: Władysław z Bytomia, Kazko z Cieszyna, Jan z Oświęcimia, Bolesław z Niemodlina, Bolko z Opola i Albert ze Strzelec, aby radzić o spuściźnie po Leszku. Spór zakończył król Czech Jan Lusemburski. Zebrawszy we Wrocławiu w 1337 r. Piastowiczów przypomniał im, że nie są już władcami suwerennymi, lecz wasalami i obowiązuje ich niemieckie prawo lenne. Racibórz otrzymał Mikołaj Opawski. Nasz książę Władysław uzyskał jednak od króla zwrot zastawionych dóbr kozielskich i gliwickich. Po powrocie do Koźla natychmiast sprzedał inne swoje włości. Odstąpił ziemię siewierską wraz z miastem Kazkowi Cieszyńskiemu. Odpowiednia umowa handlowa podpisana została w Koźlu w dniu 7 maja 1337 r.,

w obecności książąt: Bolka z Opola, Bolka z Niemodlina i Alberta ze Strzelec oraz Władysławowego syna Kazimierza ¹⁴. Książę Władysław, podobnie jak jego ojciec, jeszcze za życia przekazał dobra kozielskie starszemu synowi, sobie zostawiając Bytom. Nie usunął się jednak ze sceny politycznej. Dnia 25 lutego 1346 r. zawarł Władysław w Bytomiu porozumienie z królem Kazimierzem Wielkim,

w którym zobowiązał się nie podejmować względem Polski żadnych wrogich przedsięwzięć. 10 marca 1347 r. wystawił w Koźlu dokument, dotyczący małżeństwa młodszego syna Bolka z Małgorzatą, córką Jarosława V Sternberga. Wyposażał przyszłą synową w dochody ze wsi Zakrzew w wysokości 60 grzywien srebra rocznie. Książę Władysław był dwukrotnie żonaty. Po raz pierwszy z księżną Beatrix, po której śmierci poślubił swoją kuzynkę Lukardę Pomorską. Miał siedmioro dzieci: dwóch synów i pięć córek. Trzy z nich zostały zakonnicami, natomiast Eufemia poślubiła Konrada I Oleśnickiego i do niej jeszcze wrócimy ¹⁵. Zmarł pomiędzy 1351 a 1355 r.

Kazimierz III (1339—1348)

Niewiele o nim wiadomo, oprócz tego, iż rządził w Koźlu za życia ojca Władysława i zmarł przed nim na ,,czarną śmierć", czyli dżumę, prawdopodobnie w roku 1348. Pojawił się po raz pierwszy jako władca Koźla w dokumencie z nadaniami dla klasztoru Dominikanek w Raciborzu, wystawionym

w dniu 8 lipca 1339 r.¹⁶. W jego czasach został wydany ciekawy dla miasta dokument. W dniu 31 stycznia 1342 r. kozielski wójt Mikołaj v. Sygin i sześciu ławników potwierdziło sądownie młynarzowi Peczce, ongiś mieszczaninowi raciborskiemu, sprzedaż młyna i czterech kamieni młyńskich niejakiemu Janowi Martiniemu z Raciborza. Dokument sygnowany był pieczęcią miejską przedstawiającą trzy kozy ¹⁷.

Bolko (1349—1355)

Był młodszym bratem Kazimierza III i sukcesję kozielską objął po jego bezpotomnej śmierci. Kiedy przejął władzę w Koźlu dokładnie nie wiadomo, ale w lipcu 1349 r. poświadczył dokumentalnie rozstrzygnięcie sporu o ziemię toczonego pomiędzy rycerzem Andrzejem ze Zdzieszowic a wdową po Teodorze z Modzu-rowa (już wówczas musiał być więc księciem panującym). Dnia 27 maja 1350 r. książę Bolko potwierdził sprzedaż wsi Kobylice ,,z przyległościami". Sprzedającym był szlachcic Kliniko z Kobylic, a nabywcą mieszczanin kozielski Peczold, syn Peczolda z Berkoczy ¹⁸. Gwoli ścisłości podać należy, iż Peczold był wówczas burmistrzem Koźla. W roku następnym książę uzyskał we Wrocławiu od króla Karola IV potwierdzenie sprzedaży Sławięcic, które sprzedał wspólnie ze swoim ojcem, księciu Bolkowi Opolskiemu za 2800 grzywien. Jeszcze jeden dowód na to jak bardzo książęta kozielscy potrzebowali pieniędzy, skoro wyzbywali się miejscowości położonych o przysłowiowy rzut kamieniem od stolicy.

We wrześniu 1352 r. książę Bolko nadał swojemu dworzaninowi przywilej sprawowania sądów we wsi Większyce. Petrik — bo tak się ów dworzanin zwał — otrzymał tę synekurę w nagrodę za wierną służbę. W 1355 r. książę Bolko zmarł. Był ostatnim z męskich potomków kozielsko-bytomskiej linii Piastów. Z małżeństwa z Małgorzatą v. Sternberg, córką właściciela Uciszkowa, pozostawił trzy córki: Elżkę poślubioną Przemysławowi I Cieszyńskiemu, Eufemię (Ofkę), która wyszła za mąż za Wacława Niemodlińskiego, a po jego śmierci za Bolka III Ziębickiego, zaś Bolka zostawszy opatką klasztoru w Trzebnicy dokumenty przez się wydawane zwykła zaczynać od słów: ,,My Bolka z Łaski Bożej księżniczka kozielska [...]"¹⁹.

Konrad l Oleśnicki (1355—1366)

Sukcesja po zmarłym księciu Bolku wywołała zrozumiale zainteresowanie piastowskich krewniaków. Bezpośrednio do objęcia księstwa pretendowali: szwagier zmarłego, mąż jego siostry Eufemii, Konrad I Oleśnicki oraz Przemysław I Cieszyński, zięć Bolka. Nie mniejsze roszczenia wysuwali także Piastowie opolscy, strzeleccy, niemodlińscy i oświęcimscy. Dołączyła do nich księżna Beatrix, siostra zmarłego. W spór wtrącił się jeszcze książę raciborski Jan, który składając hołd lenny cesarzowi Karolowi IV w 1366 r. wymienił pośród swoich włości również Koźle ²⁰. Nie obyło się bez sądów rozjemczych, sporów o sumy posagowe itp. O jednym tylko zapomnieli piastowscy książęta Śląska — o tym, że nie byli już suwerenami a wasalami króla Czech. Przypomniał im to w 1355 r. Karol IV stwierdzeniem, iż obowiązuje ich prawo lenne a nie piastowskie ,,obyczaje". Powołano sąd rozjemczy, na czele którego stanął Mikołaj Kotuliński z Kotulina. W rezultacie książę Konrad otrzymał ziemię kozielską i połowę bytomskiej. Druga połowa Księstwa Bytomskiego przypadła Przemysławowi I Cieszyńskiemu. Tak więc w 1358 r. rozpadło się księstwo Kozielsko-Bytomskie.

Konrad II Oleśnicki (1360—1403)

Otrzymał władzę książęcą w Koźlu jeszcze za życia ojca. Niewiele da się powiedzieć o jego bezpośrednich rządach w księstwie. Wiadomo natomiast, że odgrywał czołową rolę w ówczesnym życiu politycznym Śląska. Rozszerzał granice swojego panowania. W 1379 r. nabył Kąty od Bolka Ziębickiego. Potem kupił Głubczyce, Zlate Hory i Hulczyn. Był dobrym politykiem. W marcu 1372 r. zawarł w Oleśnicy z Władysławem Opolczykiem układ obronny o wzajemnej pomocy na wypadek wojny przeciwko ,,wszystkim", głównie zaś przeciwko królom Czech i Węgier oraz księciu opolskiemu Bolkowi ²¹. Po objęciu rządów przez Władysława Jagiełłę Konrad II zbliżył się do Polski. Odbył razem z królem podróż chrystianizacyjną na Litwę. Stosunki te uległy ochłodzeniu, kiedy Konrad II nawiązał ponownie kontakty z Opolczykiem. Wojewoda poznański zajął w imieniu króla Polski należące do Konrada II Olesno. Wojna z Polską nie trwała wszakże zbyt długo, bo już w 1391 r. zawarto rozejm, potwierdzony późniejszą ugodą.

Kiedy w 1389 r. Mikołaj z Rosenburga, biskup ołomuniecki, Wacław biskup wrocławski oraz trzynastu książąt śląskich powołało do życia Związek Księstw Śląskich do walki z rozbojem, nasz książę był pośród nich. W kilka lat później w 1402 r. na spotkaniu książęcym we Wrocławiu Konrad II wraz z synem zobowiązał się wystawiać do walki z rozbojem 10 zbrojnych i 10 pachołków ²².

Wypada zadać pytanie, czy książę Konrad II prowadząc tak ożywione życie polityczne zajmował się Koźlem? Okazuje się, że tak, co potwierdzają dokumenty. 12 kwietnia 1366 r. wójt kozielski Hanko Laczyna poświadczył dokumentalnie, że książę nabył trzecią część całości młyna, należącego do wójtostwa, a położonego poza murami miasta, nad Odrą. Tego samego dnia książę kupił za 15 grzywien od dawnego wójta kozielskiego Niczki z Pyskowic, połówkę rzeczonego młyna. Tym sposobem znalazł się w posiadaniu 2/3 jego części, które wkrótce odsprzedał młynarzowi Henslingowi i jego żonie Elżbiecie za 12 kóp groszy praskich. Świadkami owej transakcji byli rajcowie i ława przysięgłych Koźla, m.in. Mikołaj Geike — burmistrz, rajcowie: Hanko z Wronina, Jekel z Gościęcina, Michał Nowak, Piotr Schuster oraz rzemieślnicy: Nierko Rotę, Bogiń Poczman

i Jan Donnerckopf ²³. Nie wiadomo ile książę zyskał na tej transakcji handlowej, ale dowiadujemy się, kto w tym czasie rządził miastem. W 1380 r. nadał książę Mikołajowi z Libiszów w nagrodę za wierną służbę kawał ziemi przy dziergowickiej granicy, tam “gdzie Bierawa wpływa do Odry", las z prawem polowań i staw Chubina²⁴.

Był Konrad II uważany przez współczesnych za nader dzielnego woja. W jednej z wypraw wojennych w 1403 r. został ciężko ranny i wkrótce potem zmarł.

Książę Konrad II był dwukrotnie żonaty. Po śmierci Agnieszki, córki Kazimierza Cieszyńskiego, poślubił Beatę, księżniczkę świdnicką. Miał z nią jedynego syna Konrada.

Konrad III Stary (1403—1412)

Rządził krótko. Nie wiadomo zatem, co zrobił dla Koźla, bo wzmiankowany jest tylko w jednym dokumencie wystawionym dnia 16 marca 1411 r. a dotyczącym zamiany dóbr ofiarowanych braciom Miczkowi i Markowi z Twardawy. Zamieniono wówczas Raszową na Komomo.

Zmarł na przełomie lat 1411/1412. Pozostawił po sobie trzy córki i pięciu synów, samych Konradów. Najstarszy Konrad IV był biskupem wrocławskim. Kolejny Konrad zwany był Kantnerem, bo

w Kątach koło Wrocławia miał swoją siedzibę. Po nim szedł Konrad VI — oleśnicki i oławski. Następny był Konrad VII Biały “pan na Oleśnicy, Koźlu i Sycowie". Ostatni — Konrad VIII — był rycerzem zakonu krzyżackiego.

Konrad Kantner (1412—1436)

i Konrad Biały Starszy (1412—1439)

Koźlem rządzili wspólnie. Należeli do dusz rogatych a niespokojnych, stąd też odgrywali zasadniczą rolę w polityce XV-wiecznego Śląska, wspierani przez brata biskupa. Zmieniali alianse i obozy polityczne. Bywali skłóceni nie tylko z piastowskimi krewniakami, ale i pomiędzy sobą. Prowadzili nieustanne wojny.

Konrad Biały młodość spędził jako paź na krakowskim dworze. W 1405 r. stojąc na czele poselstwa czeskiego usiłował pogodzić króla Jagiełłę z Krzyżakami. Kiedy cesarz Zygmunt Luksemburczyk ujmując się za Zakonem wypowiedział Polsce wojnę Konrad Biały znalazł się w obozie krzyżackim. W bitwie grunwaldzkiej dostał się do polskiej niewoli, ale Jagiełło szybko go zwolnił. Gwoli ścisłości historycznej wspomnieć tu należy, iż w bitwie pod Grunwaldem po stronie polskiej walczyli książęta śląscy: Jan z Raciborza, Bolko z Cieszyna, Wacław z Opawy, Bernard z Niemodlina i Wacław

z Krosna.

Kiedy w 1414 r, trwały przygotowania do nowej wojny Polski z Zakonem obydwaj bracia znaleźli się w obozie królewskim. Biały był negocjatorem pomiędzy królem Jagiełłą a Zakonem. W dwa lata później, zapewne pod presją Zygmunta Luksemburczyka Kantner sprzymierzył się z Krzyżakami, zaś Biały pozostał na żołdzie Jagiełły.

Dnia 12 lutego 1424 r. odbywała się w Krakowie koronacja młodziutkiej królowej Zofii, którą Jagiełło poślubił trzy lata wcześniej. Uroczystość miała być okazała, skoro uczestniczył w niej cesarz Zygmunt Luksemburczyk i król duński. Pośród zaproszonych gości znaleźli się obydwaj nasi Konradowie.

W cztery lata później cały Śląsk stanął w ogniu wojen husyckich. Sprzymierzony z husytami opolski Bolko V w 1429 r. zajął Koźle, Toszek i część Górnego Śląska. W odpowiedzi na to w 1431 r. Konrad Biały uderzył na Gliwice, opanował je i urządził rzeź husytów. W tym samym roku Koźle wróciło pod rządy Konradów, mocno zniszczone. Zubożenie miasta zaczęło się znacznie wcześniej. W nocy 28 września 1417 r. pożar strawił miasto. Jakie były rozmiary klęski — nie wiadomo ale

4 listopada 1420 r. Konrad Biały nadał miastu szereg przywilejów, m.in. przyrzekł nie pobierać od mieszczan dodatkowych danin pieniężnych. Musieli przeto koźlanie do zbyt zamożnych nie należeć²⁵.

Dnia 24 marca 1431 r. trzej Konradowie: Kantner, Biały i Młodszy poświadczyli dokumentalnie fundację klasztoru Franciszkanów Konwentualnych (Minorytów) w Koźlu. Na budowę kościoła, konwentu i cmentarza otrzymali zakonnicy ziemię poza murami miasta nad Odrą, w pobliżu mostu

i młyna w miejscu zwanym Rybarze²⁶.

W 1439 r. zmarł Konrad Kantner powierzając bratu zarówno władzę w księstwach jak i opiekę nad dwoma synami Konradami. Wcześniej jednak, bo w 1437 r. zmarł cesarz Zygmunt Luksemburczyk. Swoje dziedzictwo przekazał Albrechtowi Habsburgowi. Na terenie Czech i Węgier doszło do walki o tron. Część panów czeskich okrzyknęła monarchą królewicza polskiego Kazimierza, zaś koronę węgierską ofiarowano jego starszemu bratu Władysławowi. Jesienią 1437 r. idąca na Czechy wyprawa polska stanęła na Śląsku. Wielu miejscowych książąt, a pośród nich Konrad Biały, zawarło ugodę z Jagiellonami. Z tronu czeskiego dla Kazimierza Jagiellończyka nic nie wyszło, a Konrad Biały skłóciwszy się z bratem biskupem wrocławskim najechał zbrojnie na Legnicę, której przedmieścia spalił, po czym zdobył zamek w Otmuchowie. Schwytany przez krewniaków został przewieziony do Oleśnicy. Pozbawiono go władzy książęcej. Zmarł we Wrocławiu w 1452 r.²⁷.

Konrad Czarny (1439—1471)

i Konrad Biały (1439—1473)

Po śmierci Konrada Kantnera rządy w Księstwie Kozielskim przejęli jego obydwaj synowie: Konrad Czarny i Konrad Biały Młodszy. Władzę sprawowali wspólnie, chociaż tytułu “pan na Koźlu" używał tylko Czarny. Podobnie jak ojciec i stryj prowadzili książęta ożywioną działalność polityczną: zmieniali alianse i sprzymierzeńców. Nie należy temu zbytnio się dziwić, gdyż było to w owym czasie na Śląsku, na porządku dziennym. Ubożejący Piastowicze chcieli zachować swoje księstwa.

W 1448 r. zawarł był Konrad Czarny ugodę z królem Polski Kazimierzem Jagiellończykiem zapewniając sobie życzliwość dworu polskiego, zaś król Polski przygotowujący się do wojny

z Zakonem, chciał zapewnić sobie neutralność przygranicznych księstw śląskich.

W 1454 r. na Śląsku przebywał król Czech Władysław Pogrobowiec i wówczas obydwaj Konradowie, wraz z całą plejadą Piastowiczów śląskich złożyli mu hołd lenny. Kiedy jednak Pogrobowiec zmarł i nowym władcą Czech został Jerzy z Podiebradu, książęta śląscy, wśród nich nasi Konradowie, nie uznali tego wyboru i wypowiedzieli władcy posłuszeństwo. Trzeba było dopiero przybycia Jerzego z Podiebradu na Śląsk w 1459 r., aby uzyskać hołd Piastowiczów. Konradowie nie uczynili tego bezinteresownie. Nowy król potwierdził książętom oleśnickim przywileje otrzymane przez nich od jego poprzedników. Dnia 27 maja 1462 r. odbył się w Głogowie zjazd Kazimierza Jagiellończyka i Jerzego z Podiebradu. W rozmowach po stronie króla Czech uczestniczyli obydwaj książęta ²⁸. Prawdopodobnie wówczas nawiązali bliższe kontakty z królem Polski, bo wkrótce potem obaj Konradowie Czarny i Biały Młodszy wybrali się do Krakowa po sumy posagowe żony Czarnego — Małgorzaty, córki Ziemowita Mazowieckiego, które to pieniądze otrzymali.

Czy tylko po to przebywali na polskim dworze?. Historia, zwłaszcza dyplomacji, lubi tajemnice. Kiedy w 1468 r. Jerzy z Podiebradu toczył wojnę o tron czeski z Maciejem Korwinem, Konrad Biały Młodszy stanął po stronie króla husyty, zaś Czarny po stronie Korwina. Czy był to krok spontaniczny czy też zaplanowane działanie obydwu braci?

W roku następnym Maciej Korwin przybył na Śląsk i wówczas obydwaj bracia złożyli mu hołd lenny. Jako ciekawostkę należy tutaj przytoczyć fakt, że na to spotkanie władcy z książętami śląskimi we Wrocławiu, Konradowie ofiarowali 10 garnców wina²⁹. Natychmiast po tym zwrócili się z tajnym pismem do Kazimierza Jagiellończyka, aby pogodził ich z Jerzym z Podiebradu. Oficjalnie wszakże uchodzili za wiernych sojuszników Macieja Korwina.

Latem 1471 r. zmarł Konrad Czarny i odtąd Konrad Biały Młodszy rządził samotnie. Pomimo ożywionej działalności politycznej, którą prowadzili całe życie, obydwaj książęta nie zapominali o Koźlu. Konrad Czarny — co wynika z dokumentów — starał się bywać w mieście każdego roku. Nie można wszakże wykluczyć faktu, iż skłaniała go do tego potrzeba uzyskania brzęczącej monety

z dochodów księstwa i podatków miejskich.

Dokumentem wydanym w 1441 r. Konrad Czarny potwierdził, że bracia Dittńch, Jan i Mikołaj, synowie Jana z Ciężkowic sprzedali za 140 kóp groszy praskich Bartolomeuszowi z Dobieszowic ziemię należną im prawem spadkowym. W rok później książę potwierdził fakt, że Adam Kiczka

z Płużnicy sprzedał prawo sprawowania sądów we wsi Dolna wójtowi kozielskiemu Mikołajowi Laczynie. W 1445 r. Klimko z Kobylic sprzedał wszystko należące do posiadłości Dembo-wa za 500 grzywien polskich Henrykowi Dzialosowi, co książę również potwierdził ³⁰. Pośród świadków na dokumencie figurują m.in. Jan z Dobieszowic — starosta kozielski i Mikołaj Laczyna — wójt.

Dnia 20 sierpnia 1454 r. Koźle dotknęła tragedia: spłonęło całe miasto, z wyjątkiem kurii komtura (czyli plebanii), szkoły, łaźni i trzech domów. Skutki pożaru odczuwano jeszcze w 1472 r., bo wówczas Konrad Biały Młodszy obdarował miasto szeregiem przywilejów. Obiecał m.in. zapłacić miastu rentę dziedziczną, ale nie więcej niż 30 grzywien. Przeznaczył 10 grzywien na budowę mostu, wałów rzecznych i inne potrzeby. Koźle otrzymało również od księcia folwark Rogi, które Konrad Kantner oddał w używanie braciom Henrykowi i Mikołajowi Monau ³¹.

Był to ostatni już dokument księcia Konrada Białego Młodszego dla Koźla. Wkrótce polem sprzedał księstwa: Koźle, Bytom i Gliwice. Znalazły się one w rękach Henryka Starszego, księcia ziębickiego

z rodu Podiebradów. Zakończyło się panowanie Piastów w Księstwie Kozielskim. Co prawda w XVI w. wykupił je na krótko ostatni Piast opolski Jan Dobry, ale to już inna historia.