NOTGELD

Pieniądze zastępcze na Śląsku
Bartosz T. Wieliński 
http://miasta.gazeta.pl/katowice/1,45285,1479930.html

Gdy wybuchła I wojna światowa z obiegu prawie natychmiast zniknął bilon. Władze, gromadząc monety, postanowiły zwiększyć swoje zapasy szlachetnych kruszców i metali. Podobnie postępowała miejscowa ludność. Wkrótce zaczęło brakować drobnych. By temu zaradzić, zaczęto drukować tzw. pieniądz zastępczy. Prawa emisji miały gminy i przedsiębiorstwa, które też zobowiązywały się do jego wykupu. W Cesarstwie Niemieckim pieniądz zastępczy przyjął nazwę notgeld, czyli w dosłownym tłumaczeniu "pieniądz na czas potrzeby".
Notgeld na początku był zwykłym arkuszem papieru, z urzędową pieczęcią, obok której wydrukowano nominał. W 1914 r., gdy gospodarka niemiecka miała się w miarę dobrze, notgeld opiewał na fenigi, jednak w miarę upływu czasu ich nominał rósł.
Po wojnie niemiecki pieniądz zastępczy miał wartość setek milionów, a później miliardów marek.
Z czasem notgeld zaczęto traktować jak widokówki, na jego stronach zaczęto bowiem publikować np. rysunki gminnego ratusza czy kościoła albo panoramę okolicy. W Katowicach swój pieniądz zastępczy emitował kupiec Boriński, właściciel delikatesów, które stały na miejscu Skarbka, oraz wspólnicy Fiedler i Glaser, właściciele katowickiego młyna.
W okresie plebiscytu na Górnym Śląsku notgeld posłużył jako oręż propagandowy: zarówno Polacy, jak
i Niemcy umieszczali na pieniądzu agitacyjne slogany. Swoje notgeldy emitowali nawet powstańcy śląscy.
W sumie w całych Niemczech opublikowano ok. 100 tys. rodzajów pieniądza zastępczego. Prawie równocześnie z notgeldem narodziła się moda kolekcjonerska, która trwa do dzisiaj. W Niemczech ostatecznie notgeld wyszedł z użycia w 1924 r.

Ciekawostka z giełdy ALLEGRO.
Notgeld NAMYSŁÓW / Namslau - 2 szt.
Nominały 25pf, 50pf.
Emisja 17.12.1920r.
Stan zachowania I.
Aktualna cena 12,00 zł
 
 
W 1920 roku było można za nie kupić:
5,8 E-09 grama - chleba a dziś za 12 zł kupić można 7200 gramów chleba.
Myśląc abstrakcyjnie, gdyby wtedy ktokolwiek przewidział taki wzrost wartości notgeldów, dziś mógłby być bogaczem.

Archiwalne wystawy czasowe
Banknoty zastępcze Górnego Śląska 1914 - 1924

Trzonem wystawy jest autorski zbiór i projekt znanego śląskiego kolekcjonera Notgeldu Bronisława Wątroby. Uzupełniono go pieniędzmi zastępczymi ze zbiorów Muzeum w Gliwicach oraz zbiorów Muzeum w Chorzowie i Muzeum Miejskiego w Zabrzu. W sumie na wystawie zaprezentowanych zostanie ponad 2000 banknotów i bonów z około 160 miast i gmin Śląska, w tym także z Gliwic. Będzie to jedna z pierwszych tak szerokich prezentacji śląskich pieniędzy zastępczych w muzeach woj. śląskiego oraz pierwsza w dziejach Muzeum w Gliwicach.
Przypomnijmy, że poprzez pieniądz zastępczy (niem. Notgeld) rozumie się wszelkie czasowo i przestrzennie ograniczone w swej ważności i obiegu znaki pieniężne w formie monet lub bonów, emitowane z reguły przez nie uprawnionych do tego wystawców urzędowych i prywatnych, w celu zastąpienia brakujących w obiegu określonych nominałów pieniądza oficjalnego. Notgeld pojawił się w Niemczech jako środek płatniczy na rynku wewnętrznym wraz z wybuchem I wojny światowej w 1914 roku i wycofaniem z obiegu pieniądza metalowego. Pod względem formy Notgeldy były najczęściej małymi prostokątnymi papierowymi karteczkami zadrukowanymi jedno lub dwustronnie. Pierwsze notgeldy były najczęściej jednostronne i bardzo skromne w wyrazie graficznym ograniczonym do pieczęci wystawcy i nadruku nominału. W tych pierwszych latach ich nominały rzadko, kiedy przekraczały 50 fenigów i były zamiennikami bilonu. W miarę zbliżania się do końca I wojny światowej Notgeldy powoli stawały się pełnowartościowym pieniądzem zastępczym stąd podlegały inflacji i hiperinflacji, zwłaszcza w ciągu 1923 roku. W sumie w całych Niemczech opublikowano ok. 100 tys. rodzajów pieniądza zastępczego. Prawie równocześnie z notgeldem narodziła się moda kolekcjonerska, która trwa do dzisiaj.
W Niemczech ostatecznie notgeld wyszedł z użycia w 1924 r.
Śląsk był trzecim co do wielkości rynkiem Notgeldów na ziemiach niemieckich. Wyróżnia się cztery okresy emisji śląskiego pieniądza zastępczego:
1)       1914-1915,
2)       1916-1918,
3)       1919-1921,
4)       1922-1924.
W skali całego Śląska odnotowano ponad 1100 wydań Notgeldów, przy czym większość wystawców i emisji pochodziła z powiaów miejskich i ośrodków przemysłowych. Na Śląsku pieniądze zastępcze wydane zostały przez prawie 250 miejscowości, z których 107 przypadało na Rejencję Opolską (ok. 43%), 89 na Rejencję Wrocławską (ok. 36%) i 52 na Rejencję Legnicką (ok. 21 %). Głównymi miejscami wydawania Notgeldu były najczęściej stolice każdej z Rejencji, a więc Legnica, Wrocław i Opole, ale pieniądze zastępcze każdej z nich posiadały własną specyfikę, jeżeli idzie o formę graficzną. Szczególnie dobrze pod względem atrakcyjności wizualnej przedstawiały się Notgeldy wydawane na Dolnym Śląsku, np. w Zielonej Górze.
Z kolei na terenach Obszaru Plebiscytowego na Górnym Śląsku w okresie Powstań i Plebiscytu Notgeldy stały się ważnym polem walki propagandowej między Polską a Niemcami. Najczęściej odbywała się ona za sprawą niezbyt wyszukanej pod względem treści i formy wykładni plastycznej.

Poniżej: przykłady notgeldów zielonogórskich.