NOTGELD

- historia
  oraz zbiory Marka Jury i innych kolekcjonerów
    Pieniądz zastępczy porcelanowy  
   
 
 
       
   

Przed wybuchem I wojny światowej gospodarka niemiecka zaczęła odczuwać skutki panicznej tezauryzacji przez ludność pieniądza kruszcowego. Najpierw z obrotu pieniężnego z rynku zaczęły znikać złote 10 i 20 markówki, później monety srebrne a na samym końcu zaczęło brakować drobnego pieniądza miedzianego, niklowego i żelaznego. Uzdrowieniem tej sytuacji miało być rozpoczęcie prywatnych emisji różnego rodzaju bonów ułatwiających wzajemne rozliczenia ludności. W 1914 roku pojawiły się pierwsze bony (notgeldy) zawierające na skrawku papieru najczęściej tylko nominał, pieczęć i podpis, ewentualnie nazwę miejscowości. Z czasem jednak ich produkcja osiągnęła poziom techniczny normalnych banknotów - jednak generalnie miały one odróżniać się chociażby mniejszym rozmiarem, kształtem, bądź użytym tworzywem ( kolorowy papier, materiał tekstylny, karton itp). Znanych i skatalogowanych jest kikadziesiąt tysięcy takich banknotów. Obok bonów równolegle wybijano zastępcze monety z żelaza, cynku, aluminium, mosiądzu, miedzi, niklu, tektury często o bardzo dziwnych kształtach - owalne, kwadratowe, faliste, ośmiokątne, z powycinanymi otworami etc. Bywało, że atrakcyjne pod względem graficznym emisje trafiały bezpośrednio po ich wydaniu do rąk zbieraczy.
W latach dwudziestych XX wieku jednym z nietypowych tworzyw do produkcji monet była porcelana. Nie po raz pierwszy zresztą - vide Chińskie i Syjamskie monety porcelanowe. Monety porcelanowe pomimo czasami dużych nakładów raczej nie krążyły w normalnym obrocie pieniężnym - były natomiast chętnie gromadzone przez ludność.
Dzięki awanturnikowi - alchemikowi jakim był Johann Friedrich Böttger w 1709 roku w pracowni Waltera von Tschirnhaus został złamany chiński monopol na produkcję porcelany.
Zamiast złota Böttger - poddany Augusta II Mocnego przysporzył swemu władcy wcale niemałych dochodów z wynalezionej przez siebie technologii produkcji porcelany. W rok po odkryciu zaczęła prężnie działać pierwsza manufaktura produkcji porcelany w Miśni. http://tramp.travel.pl/publikacja.php?p=id34strona1/

Rozróżnia się dwa rodzaje porcelany :
twardą o składzie 40-60% kaolinu, 20-30% kwarcu, 20-30% skalenia (część kaolinu można zastąpić gliną wypalającą się na biało ) miękką o składzie 25-40% kaolinu, 30-45% kwarcu , 25-40% skalenia.
Porcelana nieszkliwiona tzw. biskwit - temperatura wypału 920 - 980 stopni C
Porcelana szkliwiona - temperatura wypału 1280-1460 stopni C
Monety porcelanowe wytwarzane były ze stempli gipsowych oraz stalowych. Praktycznie wszystkie monety próbne i medale do 100 sztuk nakładu pochodzą ze stempli gipsowych:
Do większych nakładów grawerowano stemple stalowe:

zdjęcia z "Medaillen aus Meissenner Porzellan" 1970-1974 VEB 1979 - praca zbiorowa

Przygotowaną mieszankę glinek umieszcza się w gipsowych stemplach metodą wtryskową, bądź wlewając ją w gipsowe formy. Przez okres 2 tygodni w temperaturze 60 stopni uformowana moneta suszy się. Następnie wysuszona już, wypalana jest w temperaturze około 1200 stopni przez 24 godziny. Moneta w ten sposób traci około 1/6 swojej objętości. Po ostudzeniu jest szlifowana, polerowana. Brązowy biskwit jest lekko naoliwiany. Część monet i medali podlega dodatkowemu zdobieniu w postaci złoceń, srebrzeń rantów i reliefu. Czasami stosowano barwienie rantów na czarno lub zielono. Każda z monet malowana była ręcznie. Takie zdobienia były poddawane dodatkowej obróbce termicznej w temperaturze około 800 stopni.


  Typowe monety porcelanowe z brązowej i białej porcelany ze zdobieniami pokazuje zdjęcie 10 markowej monety miasta Miśnia:

 

Zakład w Miśni jako pierwszy rozpoczął produkcję pieniędzy zastępczych na przełomie 1920 i 1921 roku, kończąc ją w 1922 roku. Często również wykonywał projekty monet produkowanych później w innych wytwórniach porcelany. Głównym projektantem monet był artysta malarz profesor Paul Börner natomiast grawerem stempli Fritz Hörnlein.
Monety ze stempli gipsowych zazwyczaj są dużo cieńsze od monet ze stempli stalowych. Posiadają również nieostre liternictwo dochodzące często do samej krawędzi monety.
Oprócz porcelany produkowano również monety z glinki ( m.innymi Bolesławiec - Bunzlau )

 

oraz z majoliki - odpowiednika fajansu. Na monecie 100 markowej z miasta Waiblingen słynny "Rudobrody" - Fryderyk Barbarossa a na monecie 100 markowej z Ravensburga Książe Henryk Lew.
  Ciekawostką są monety z miasta Gotha o dużej zawartości kwarcu zwane popularnie "kwarcowymi" - charakteryzują się one dużą kruchliwością i z tego względu trudno zdobyć egzemplarze tych monet bez wykruszeń.

 

Ciekawym i nietypowym tworzywem do produkcji monet był również grafit:
Grafitowa moneta bawarskiego miasta Röthenbach

 

FIRMY PRODUKUJĄCE MONETY Z PORCELANY I GLINKI:

1. Staatliche Porzellan Manufaktur Meissen
2. Meissner Ofen- und Porzellanfabrik (C.Teichert)
3. j.w. filia w Bitterfeld
4. Bunzlauer Keramische Werkstätten Reinhold & Co.
5. Deutsche Ton & Steinwerzeuge A.G. in Charlottenburg
6. Ziegelei III w Elmschenhagen
7. Freiberger Porzellanfabrik
8. Töpferzentrale in Höhr (Westerwald)
9. Wächtersbacher Steingutfabrik w Schlierbach
10. Krister Porzellan Manufaktur AG in Waldenburg
11. Porzellanfabriken in Ludwigsburg
12. Porzellanfabriken in Stadt Lengsfeld
13. Porzellanfabrik Pfeffer in Gotha
14. Majolika- Werke in Gaildorf

za http://www.notgeld.sewera.pl/