IRENA KOWAL
 ZABYTKI TECHNIKI ZESPOŁU MIEJSKIEGO KĘDZIERZYNA-KOŹLA

Zabytki związane z przemysłem, techniką nie są może tak bogate, czytelne przemawiające do wyobraźni jak stare zamczyska, kościoły, mury obronne nie mniej ich ranga jest ogromna, świadczą o postępie cywilizacji ludzkiej.

Miasto Kędzierzyn-Koźle jest chyba szczególnie bogate w zabytki tego typu. Do najważniejszych należą obiekty związane z rzeką Odrą oraz kanałami i to zagadnienie stanowi istotny temat niniejszego omówienia.

W budownictwie przemysłowym miasta nie ma szczególnie znanych obiektów. Natomiast na podkreślenie zasługują, mimo że nie stanowią w pełni zabytku związanego z techniką - budowle obronne, które

w Koźlu, stanowiącym do początku XIX w. warownię, mają szczególne znaczenie.

Miasto, powstałe w swym obecnym kształcie w 1975 r., składa się
z dziewięciu uprzednio samodzielnych jednostek osadniczych o różnym stopniu zurbanizowania, od historycznego centrum Koźla, po osiedla typowo wiejskie, jak Koźle-Rogi, Cisowa, Lenartowice. Osiedla wchodzące w skład obecnego miasta występowały samodzielnie, ich historia w większości sięga średniowiecza.

I tak Koźle wzmiankowano w źródłach już w 1170 r., Sławięcice w 1260 r., Kędzierzyn w 1283 r., Kuźniczkę w 1352 r.

Poza Koźlem niewiele pozostało obiektów świadczących o tak zamierzchłym rodowodzie. Wynika to z faktu, że osiedla te, budowane z drewna, w XIX w. zostały generalnie przebudowane. Stąd najstarsze budynki liczą 100—150 lat.

Koźle — średniowieczna kasztelania — prawa miejskie uzyskało prawdopodobnie w 1281 r. Mury miejskie (z basztą z 1578 r.) powstały przed 1306 r. W ich obrębie znajdowało się dawne miasto i zamek. Fragmenty tych budowli zachowały się do dziś.

Po aneksji miasta przez Prusy jego strategiczne położenie nad górną Odrą spowodowało rozbudowę fortyfikacji i uznanie Koźla za twierdzę. Pozostałości fortyfikacji pruskich, wykonanych według projektu inż. Walrawego, zachowały się w znacznym stopniu do dziś. Ich gwiaździsty układ został oparty na wzorcach

powstających od XVI w. fortyfikacji włoskich, kiedy to, w wyniku rozwoju artylerii, w miejsce murów zaczęto stosować wały ziemne z głębokimi fosami, a baszty zastąpiono bastionami. Pozostał czytelny układ gwiaździsty dawnych obwałowań, zachowały się forty, w tym najwyraźniej Fort Większycki (obecnie użytkowany przez Spółdzielnię Budowlaną) i nasypy otaczające dawną prochownię. Do najciekawszych budowli z tego okresu należy Fort Fryderyka z Basztą Montalamberta - twórcy fortyfikacji pentagonalnych.

Twierdzę kozielską zlikwidowano ostatecznie w 1873 r., w niedługim czasie wojnie francusko-pruskiej. Po likwidacji twierdzy częściowo rozplantowano obwałowania, zaczęto nasadzać zieleń i tak biorą początek piękne planty otaczając starówkę kozielską.

Do właściwych zabytków techniki na terenie Kędzierzyna-Koźla należą przed wszystkim obiekty związane z żeglugą, tj. z Odrą i kanałami. Biorąc pod uwagę fakt, że Odra w całym biegu była regulowana, natomiast w rejonie Koźla koryto jej w zasadzie nie podlegało zmianom — ocenia się, że pierwsze obwałowania rzeki powstały już w XII-XIII w. i zostały, mimo kolejnych zmian, w pierwotnym położeniu do dziś.

Najważniejszym obiektem z tego zakresu jest Kanał Kłodnicki. Budowany od 1796 r., a oddany do użytku w 1822 r, o długości 48 km, łączący z Odrą Gliwice, a dalej - odrębnym przekopem - Zabrze. Różnica poziomów wody na tym odcinku wynosiła 48 m. Dla jej pokonania wybudowano 18 śluz komorowych. W połowic XIX w. kanał uzupełniono dodatkowo śluzą bezkomorową, tzw. wrotami powodziowymi (u ujścia kanału do Odry), które wbrew nazwie nie chronią kanału przed wodami powodziowymi, lecz przeciwnie - przed nadmierną utratą wody w okresie niskiego jej poziomu w Odrze.

Pozostałości po fosie otaczającej

dawną twierdzę Koźle, 1977 r.

Jak istotną rolę odgrywał Kanał Kłodnicki w żegludze, może świadczyć fakt, że w połowie XIX w. pływało po kanale 1000 statków, głównie barek holowniczych, ciągnionych z brzegu zaprzęgami poruszającymi się po drogach holowniczych, budowanych równolegle, wzdłuż kanału. Natomiast społeczny wymiar tego przedsięwzięcia przedstawił sugestywnie w swym wierszu XIX-wieczny poeta ks. Norbert Bonczyk:

“Gdy budowano od Koźla do Gliwic Kanały pod batami urzędnych jęczał powiat cały",

W granicach miasta zachowało się do dziś 5 śluz. Jedna z nich została w 1993 r. “przykryta" budowaną obwodnicą, która odcinkowo przechodzi przez fragment omawianego kanału. Kanał Kłodnicki ma szczególną wartość historyczną ze względu na stan zachowanych elementów, praktycznie w nie zmienionym stanie. Jest to jeden z najstarszych kanałów ze śluzami komorowymi zachowanych na kontynencie europejskim. Drugi o podobnym stanic zachował się w Anglii. Niewątpliwie podobną historyczną rangę ma nieco młodszy Kanał Augustowski, łączący Biebrzę

z Niemnem.

Tak wyglądała niegdyś śluza

na kanale
w Kłodnicy

Rozbudowa transportu kolejowego i fakt, że po Kanale Kłodnickim nie mogły pływać barki o większych gabarytach (i ładowności), jakie już pojawiły się na Odrze, spowodowały, że żegluga na kanale zaczęła maleć, aż w końcu XIX w. całkowicie ustala. Ponieważ transport wodny należy do najtańszych, stąd w 1934 r. przystąpiono do budowy nowego kanału łączącego z Odrą Gliwice - Kanału Gliwickiego. Poza obszarem miasta trasa Kanału Gliwickiego pokrywa się w większości z dawnym Kanałem Kłodnickim, który w trakcie budowy nowego został zniszczony. Kanał Gliwicki umożliwia już żeglugę dużych jednostek odrzańskich. Dla pokonania tej samej różnicy poziomów, tj. 48 m, zbudowano 6 śluz komorowych. z tego na terenie miasta 3, o ciekawej architekturze. Szczególnie znana jest śluza nr l - “Kłodnica", na której różnica poziomów wynosi 9,40 m.

Przy kanale znajduje się szereg budowli pomocniczych. Do najciekawszych należy tzw. Syfon Kłodnicki, stanowiący dwupoziomowe skrzyżowanie rzeki Kłodnicy
z kanałem.

Kanał Gliwicki łączy się z Odrą przez Port Koźle, który był budowany etapami od 1891 r. do 1908 r. Posiada on 3 baseny przedzielone pirsami. Do dziś zachowały się w nie zmienionym (choć w nie najlepszym) stanie pierwotne nabrzeża oraz urządzenia przeładunkowe, tzw. wywrotnice wagonowe.

Zarówno sam port jak i związane z nim zabudowania, w tym budynek kapitanatu, stanowią zespól zabytkowy dużej rangi. Port jest obecnie użytkowany w bardzo ograniczonym zakresie, co wynika w znacznej mierze ze stopniowej utraty żeglowności Odry i wiążącego się z tym sezonowego charakteru przewozów wodą.

W mieście istnieją ponadto jeszcze inne zabytkowe obiekty związane z Odrą. Jest to zespół dwóch jazów oraz śluzy komorowej, oddanej do użytku w 1840 r. Przy śluzie znajduje się wodomistrzówka, składająca się z szopy jazowej, najstarszej zachowanej na ziemiach polskich, oraz budynek mieszkalny z ok. 1890 r.

W obrębie tego założenia, łączącego się z plantami miejskimi, myśli się, może raczej marzy - o utworzeniu muzeum rzeki Odry. Pomysł ten zrodził się w grupie entuzjastów zajmujących się od kilku lat tym problemem, wywodzących się
z Politechniki Gliwickiej, Muzeum Śląska Opolskiego, prasy oraz ludzi związanych
z miastami od Koźla po Szczecin, w których znajdują się zabytki o podobam charakterze, rozmieszczone wzdłuż Odry.

Znacznie skromniej występują na terenie miasta zabytki budownictwa przemysłowego. Wśród nich wymienić należy:

— Wieżę wodociągową w Koźlu, zbiornik dekorowany cegłą o barwionej olewie.

— Starą Kuźnię w Koźlu przy ul. Targowej, z końca XIX w., o eklektycznym
     wystroju, znajdującą się w bardzo złym stanie technicznym. Wydano już
     w zasadzie na nią wyrok, choć może udałoby się jeszcze uratować ten obiekt.

— Neogotycki zespól dawnej gorzelni, w sąsiedztwie dworca kolejowego, obecnie
     część zajezdni MPK.

— Budynek dawnej papierni poruszanej wodami Kłodnicy, z resztkami drewnianych
     zastawek na rzece, w rejonie Blachowni.

— Budynek młyna wodnego w Kłodnicy zachowany bez zmian, wraz z kanałem
     wodnym, obecnie bez wody.

Niestety, obecne czasy nie są dobre dla zabytków - niszczeją, popadają w ruinę, brakuje środków na ich renowację. Toteż istnieje niebezpieczeństwo, że kiedy nadejdzie czas i nasze społeczeństwo zacznie poszukiwać swoich korzeni - jak obecnie w bogatych krajach zachodniej Europy by szczycić się swymi zabytkami, niewiele po nich pozostanie. Miejmy jednak nadzieję, że tak się nie stanie, i zdołamy coś z tego bogatego dziedzictwa kultury materialnej zachować przyszłym pokoleniom.